LaTeX2e i fonty

Opis fontu w nowym sposobie wyboru fontďż˝w

W LaTeXu 2e bie��cy font jest charakteryzowany przez pi�� elementďż˝w: ukďż˝ad (zestaw znakďż˝w), krďż˝j (rodzinďż˝), grubo�� i szeroko��, odmianďż˝, stopieďż˝ i interliniďż˝. Kaďż˝dy z tych elementďż˝w moďż˝na wybraďż˝ oddzielnym poleceniem.

Argumenty poleceďż˝ wymienione w tabelce odpowiadajďż˝ domyďż˝lnym wartoďż˝ciom dla dokumentu skďż˝adanego przy pomocy standardowych klas w stopniu 10pt. Uďż˝ycie poleceďż˝ \font... nie powoduje od razu w��czenia fontu, poniewaďż˝ uďż˝ytkownik moďż˝e chcieďż˝ zmieniďż˝ kilka elementďż˝w charakterystyki bie��cego fontu jednoczeďż˝nie. Dlatego ostateczny wybďż˝r fontu zatwierdza siďż˝ poleceniem \selectfont.

Wszystkie elementy charakterystyki fontu, za wyjďż˝tkiem stopnia pisma, moďż˝na zmieniďż˝ jednoczeďż˝nie poleceniem \usefont. Nie wymaga ono rďż˝wnieďż˝ zatwierdzenia przez \selectfont.

Poszczegďż˝lne elementy opisu fontu sďż˝ od siebie niezaleďż˝ne, co daje LaTeXowi przewagďż˝ nad procesorami tekstu. Wyobraďż˝my sobie, ďż˝e w ,,zwykďż˝ym procesorze tekstu'' w tekďż˝cie po polsku uďż˝ywamy wyraďż˝enia ,,\`a propos''. Poniewaďż˝ w ,,polskim'' foncie nie ma znaku \`a, musimy pobraďż˝ symbol z fontu ,,zachodniego''. Jeďż˝eli w pďż˝niejszym etapie opracowania redakcyjnego postanowimy zmieniďż˝ krďż˝j pisma np. z Timesa na Helveticďż˝, obca litera pozostanie w starym kroju, bo uzyskujďż˝c jďż˝ nie mogliďż˝my powiedzieďż˝ ,,chcďż˝ bie��cy krďż˝j i odmianďż˝, ale w ukďż˝adzie zachodnioeuropejskim'', zamiast tego w dokumencie stoi ,,tu ma byďż˝ zachodnioeuropejski Times jasny prosty stopnia 10pt''.

Gdy NFSS stwierdzi, ďż˝e dana kombinacja parametrďż˝w nie odpowiada ďż˝adnemu istniejďż˝cemu fontowi, wypisuje odpowiedniďż˝ informacjďż˝ do pliku .log i stara siďż˝ uďż˝yďż˝ fontu o moďż˝liwie bliskiej charakterystyce. Niektďż˝rzy bardzo nie lubiďż˝ tej wďż˝asnoďż˝ci NFSS, uwaďż˝ajďż˝c ďż˝e jest to jedno z miejsc, w ktďż˝rych LaTeX usiďż˝uje coďż˝ (ďż˝le) zrobiďż˝ za uďż˝ytkownika. To zachowanie moďż˝na zmieniďż˝. Uďż˝ycie w preambule deklaracji

powoduje zamianďż˝ wszystkich komunikatďż˝w o brakujďż˝cych fontach w komunikaty o b��dach, wymagajďż˝ce interwencji uďż˝ytkownika.

Omďż˝wiďż˝ teraz kolejne parametry opisujďż˝ce font w NFSS.

Poniewaďż˝ mechanizm sterowania tďż˝umaczeniem znakďż˝w na pozycje w foncie nie wystďż˝puje w samym TeXu, LaTeXowy mechanizm ukďż˝adďż˝w dziaďż˝a na poziomie makr. W zwiďż˝zku z tym dotyczy on tylko znakďż˝w dostďż˝pnych poprzez makra. Tabele konwersji kodu wejďż˝ciowego na poziomie implementacji dokonujďż˝ tďż˝umaczenia od razu w pozycje znakďż˝w w foncie, ignorujďż˝c ten mechanizm. Z drugiej strony pakiet inputenc posďż˝uguje siďż˝ znakami aktywnymi, ktďż˝re zachowujďż˝ siďż˝ jak makra, wykorzystujďż˝c mechanizm ukďż˝adďż˝w fontďż˝w.

Nazwy ukďż˝adďż˝w sďż˝ tradycyjnie pisane wielkimi literami i cyframi. Poniďż˝sza tabela zestawia ukďż˝ady fontďż˝w nale��ce do standardu LaTeXa.

Ukďż˝ady o nazwach, zaczynajďż˝cych siďż˝ literďż˝ O, zawierajďż˝ po 128 pozycji. Pozostaďż˝e sďż˝ ,,nowymi'' ukďż˝adami 256-znakowymi. OT4 wyďż˝amuje siďż˝ z tego schematu, bďż˝dďż˝c rozszerzeniem OT1, ale nie wypeďż˝niajďż˝cym wszystkich 256 pozycji.

Ukďż˝ad T1 jest ,,nowym'' ukďż˝adem opracowanym na konferencji w Cork. Zawiera on znaki umoďż˝liwiajďż˝ce skďż˝ad w wiďż˝kszoďż˝ci jďż˝zykďż˝w europejskich. TS1 jest odpowiadajďż˝cym mu ukďż˝adem uzupeďż˝niajďż˝cym zawierajďż˝cym latajďż˝ce akcenty dla majuskuďż˝ (ktďż˝re nie zmieďż˝ciďż˝y siďż˝ w T1), znaki ,,copyright'', ,,registered'' i ,,trade mark'', liczne symbole walut oraz znaki pauzy o dďż˝ugoďż˝ciach poďż˝rednich miďż˝dzy ,,endash'' i ,,emdash'', ktďż˝re powinny uszczďż˝liwiďż˝ polskich redaktorďż˝w technicznych.

Jak widaďż˝, brak ,,nowych'' ukďż˝adďż˝w matematycznych. Wydaje siďż˝, ďż˝e nikt nie czuje siďż˝ kompetentny, by takie opracowaďż˝, lub teďż˝ ukďż˝ad zaproponowany przez Knutha funkcjonuje wystarczajďż˝co dobrze, a wielojďż˝zyczno�� nie ma wielkiego zastosowania do formuďż˝ matematycznych.

Ukďż˝ady fontďż˝w muszďż˝ byďż˝ jawnie deklarowane w dokumencie. Wszystkie ukďż˝ady, ktďż˝re bďż˝dďż˝ uďż˝ywane w dokumencie powinny zostaďż˝ wymienione jako opcje wywoďż˝ania pakietu fontenc. Na przykďż˝ad ďż˝eby zaďż˝adowaďż˝ definicje ukďż˝adu OT2 (cyrylica) i OT4 (polski) wykonujemy:

Ostatni ukďż˝ad wymieniony w tej klauzuli bďż˝dzie domyďż˝lnym ukďż˝adem dokumentu.

W NFSS stosuje siďż˝ kilkuznakowe skrďż˝ty nazw krojďż˝w. Dla Computer Modern sďż˝ to np. cmr, cmss, cmtt. Dla krojďż˝w postscriptowych stosuje siďż˝ zwykle trzy pierwsze znaki nazwy plikowej fontu wg. konwencji Karla Berry. Na przykďż˝ad ptm to Adobe Times, phv to Adobe Helvetica, a bch to Bitstream Charter. Tych nazw uďż˝ywa siďż˝ jako argumentu \fonfamily.

Dla osďż˝b po raz pierwszy stykajďż˝cych siďż˝ z NFSS trudno�� stanowi zwykle zrozumienie zaleďż˝noďż˝ci miďż˝dzy rodzinďż˝ a ukďż˝adem fontu. I tak na przykďż˝ad krďż˝j Computer Modern Roman (cmr) wystďż˝puje co najmniej w trzech ukďż˝adach. Krďż˝j cmr w starym ukďż˝adzie tekstowym OT1 jest dostďż˝pny w oryginalnych fontach Knutha o nazwach plikowych np. cmr10, cmbx12, cmti9, itd. Krďż˝j cmr w ukďż˝adzie polskim OT4 jest realizowany przez adaptacjďż˝ fontďż˝w Knutha, dokonanďż˝ przez B. Jackowskiego i M. Ryďż˝ko. Nazwy plikowe tych fontďż˝w to np. plr10, plbx12, plti9. Trzecim ukďż˝adem, w ktďż˝rym dostďż˝pny jest krďż˝j cmr, jest nowy ,,europejski'' ukďż˝ad tekstowy T1. Ta kombinacja parametrďż˝w oznacza uďż˝ycie fontďż˝w EC (Extended Computer Modern), czyli plikďż˝w metrycznych np. ecr1000, ecbx1200, ecti0900.

Fonty Knutha oprďż˝cz rodziny Computer Modern Roman obejmujďż˝ jeszcze rodzinďż˝ Computer Modern Sans Serif (cmss), Computer Modern Typewriter (cmtt) i kilka drobnych eksperymentalno-dekoracyjno-zabawowych, jak Computer Modern Funny Roman (cmff), Computer Modern Dunhill Roman (cmdh), Computer Modern Fibonacci Roman (cmfib).

Zatem wybďż˝r spoďż˝rďż˝d fontďż˝w CM, PL czy EC, odbywa siďż˝ poprzez zmianďż˝ uďż˝ywanego ukďż˝adu, a nie rodziny, bo wszystkie one zawierajďż˝ rodziny cmr, cmss i cmtt -- znaki wystďż˝pujďż˝ce w kaďż˝dym z tych fontďż˝w majďż˝ w zasadzie ten sam projekt graficzny, jedynie zestaw dostďż˝pnych znakďż˝w jest rďż˝ny.

Prze��czenie standardowego LaTeXa na fonty zawierajďż˝ce polskie znaki diakrytyczne, polega na zmianie uďż˝ywanego ukďż˝adu fontďż˝w na OT4 lub T1. Od tego momentu odwoďż˝ania do standardowych rodzin fontďż˝w bďż˝dďż˝ dotyczyďż˝y fontďż˝w zawierajďż˝cych polskie znaki.

Kroj�w pisma nie trzeba deklarowa�. LaTeX za�aduje odpowiednie informacje przy pierwszym odwo�aniu do danego kroju.

W ogďż˝lnoďż˝ci grubo�� i szeroko�� mogďż˝ przebiegaďż˝ kilkustopniowďż˝ skalďż˝, dajďż˝c kilkanaďż˝cie kombinacji opisanych dwuliterowymi kodami. Wiďż˝kszo�� krojďż˝w wystďż˝puje jednak tylko w dwďż˝ch lub trzech wersjach gruboďż˝ci/szerokoďż˝ci.

W TeXu interlinia jest staďż˝a dla caďż˝ego akapitu. Mďż˝wiďż˝c ďż˝ciďż˝lej, w caďż˝ym akapicie zostanie uďż˝yta jej warto�� bie��ca na jego koďż˝cu.

Obs�uga typowych sytuacji

Opisany powy�ej spos�b manipulowania fontami pozwala na dost�p do wszystkich zainstalowanych font�w rodziny, ale jest uci��liwy. Dlatego LaTeX ma seri� polece� (definiowanych po cz�ci przez klasy) obs�uguj�cych typowe sytuacje.

Po pierwsze, mamy seriďż˝ poleceďż˝ wybierajďż˝cych stopieďż˝ pisma i interliniďż˝, ktďż˝re wystďż˝powaďż˝y rďż˝wnieďż˝ w LaTeXu 2.09. Poniďż˝sza tabela wymienia stopnie odpowiadajďż˝ce poszczegďż˝lnym poleceniom, w zaleďż˝noďż˝ci od stopnia pisma tekstu podstawowego wybranego w \documentclass.

Zostaďż˝y rďż˝wnieďż˝ zachowane polecenia LaTeXa 2.09 \rm, \bf, \it, \sl, \sc, \ss i \tt. Ale uwaga: zachowujďż˝ siďż˝ one dokďż˝adnie tak jak w LaTeXu 2.09 -- nie da siďż˝ na przykďż˝ad przy ich pomocy uzyskaďż˝ grubej kursywy.

Nowy zestaw poleceďż˝ posďż˝uguje siďż˝ nastďż˝pujďż˝cym modelem uďż˝ycia fontďż˝w w dokumencie. Poniewaďż˝ mieszanie rďż˝nych krojďż˝w szeryfowych w jednym dokumencie w zasadzie jest b��dem (a przynajmniej powinno byďż˝ wynikiem przemyďż˝lanej decyzji), w schemacie przyjďż˝tym przez standardowe klasy dokumentďż˝w dostďż˝pny jest jeden krďż˝j szeryfowy, jeden bezszeryfowy i jeden grotesk. Oczywiďż˝cie domyďż˝lnie sďż˝ to Computer Modern Roman, Computer Modern Sansserif i Computer Modern Typewriter.

Oto podstawowe polecenia wyboru krojďż˝w i odmian w tym schemacie:

Jak widaďż˝, tworzďż˝ one pary poleceďż˝ o podobnej funkcjonalnoďż˝ci. Wersje z argumentem skďż˝adajďż˝ ten argument pismem wybranym przez swďż˝j odpowiednik bez argumentu. Ponadto polecenia te na granicy miďż˝dzy pismem pochyďż˝ym a prostym dodajďż˝ kompensatďż˝ wychylenia ostatniego znaku (italic correction), chyba ďż˝e nastďż˝pnym znakiem jest kropka lub przecinek i kompensata nie jest potrzebna.

Polecenia bez argument�w mo�na sobie wyobra�a� jako zdefiniowane wg schematu:

\newcommand\rmfamily{
  \fontfamily{\rmdefault}\selectfont}

One rďż˝wnieďż˝ nie majďż˝ zaszytej w sobie nazwy rodziny, odmiany, gruboďż˝ci, ale odwoďż˝ujďż˝ siďż˝ do makr przechowujďż˝cych wartoďż˝ci domyďż˝lne. Oczywiďż˝cie domyďż˝lnďż˝ wartoďż˝ciďż˝ makra \rmdefault jest cmr, czyli polecenie \rmfamily domyďż˝lnie w��cza krďż˝j Computer Modern Roman.

Stďż˝d pďż˝ynie wniosek, ďż˝e aby w LaTeXu zďż˝oďż˝yďż˝ dokument, uďż˝ywajďż˝c jako kroju szeryfowego Timesa, wystarczy:

(Polecenia zapoďż˝yczone z LaTeXa 2.09 dziaďż˝ajďż˝ w podobny, poďż˝redni sposďż˝b, wiďż˝c rďż˝wnieďż˝ konsekwentnie poddajďż˝ siďż˝ takiemu przedefiniowaniu.)

Wartoďż˝ci domyďż˝lne wkraczajďż˝ jeszcze w kilku innych miejscach.

Zasadnicza tre�� dokumentu jest skďż˝adana fontem uaktywnianym poleceniem \normalfont. Jest ono mniej wiďż˝cej rďż˝wnowaďż˝ne

\usefont{\encodingdefault}
  {\familydefault}
  {\seriesdefault}{\shapedefault}

1) Zmieniajďż˝c warto�� \encodingdefault na OT4 moďż˝emy sprawiďż˝, ďż˝e dokument bďż˝dzie skďż˝adany polskimi fontami. Pakiet polski tak wďż˝aďż˝nie postďż˝puje, prze��czajďż˝c ukďż˝ad na OT4 lub T1 w zaleďż˝noďż˝ci od opcji.

2) Standardowďż˝ wartoďż˝ciďż˝ \familydefault jest \rmdefault. Skďż˝ad caďż˝ego dokumentu czcionkďż˝ bezszeryfowďż˝ moďż˝na uzyskaďż˝ zmieniajďż˝c tďż˝ warto�� na \sfdefault:

Tego rodzaju zmian naleďż˝y dokonywaďż˝ w preambule dokumentu (to jest przed \begin{document}).

Konfigurowanie NFSS

Pozostaje jeszcze odpowiedzieďż˝ na pytanie, skďż˝d NFSS ,,wie'', jakie kroje, odmiany i stopnie pisma sďż˝ dostďż˝pne i w jakich ukďż˝adach.

Deklaracja ukďż˝adďż˝w fontďż˝w powoduje, ďż˝e LaTeX ďż˝aduje pliki opisujďż˝ce dane ukďż˝ady. Np. dla ukďż˝adu OT4 bďż˝dzie to plik ot4enc.def (Uwaga: od grudnia 1996 nazwy wszystkich plikďż˝w w dystrybucji LaTeXa sďż˝ pisane tylko maďż˝ymi literami. Fakt ten wywoďż˝aďż˝ niejakie zamieszanie, ale wydaje siďż˝, ďż˝e na dďż˝uďż˝szďż˝ metďż˝ jest to decyzja rozsďż˝dna.) W tym pliku zawarte sďż˝ informacje, jakie akcenty sďż˝ dostďż˝pne w danym ukďż˝adzie, w jakich pozycjach siďż˝ one znajdujďż˝ i jakie sďż˝ dostďż˝pne znaki akcentowane (kombinacje akcent-litera).

Pakiet polski.sty wewnďż˝trznie ďż˝aduje odpowiedniďż˝ definicjďż˝ ukďż˝adu.

Opisy krojďż˝w sďż˝ ďż˝adowane automatycznie z plikďż˝w .fd przy pierwszej prďż˝bie uďż˝ycia fontu z danej rodziny w danym ukďż˝adzie. Na przykďż˝ad po zadeklarowaniu jako domyďż˝lnego ukďż˝adu OT4, pierwsza prďż˝ba w��czenia fontu z rodziny cmr spowoduje, ďż˝e LaTeX zaďż˝aduje plik ot4cmr.fd. Oto fragment tego pliku:

\DeclareFontFamily{OT4}{cmr}{}
\DeclareFontShape{OT4}{cmr}{m}{n}
   {  <5> <6> <7> <8>
          <9> <10> <12> gen * plr
      <10.95> plr10
      <14.4>  plr12
      <17.28><20.74><24.88>plr17}{}
...
\DeclareFontShape{OT4}{cmr}{bx}{it}
   { <-10>sub * cmr/bx/n
     <10> <10.95> <12> <14.4> <17.28>
          <20.74> <24.88> plbxti10
     }{}
...

Pierwsza deklaracja powiadamia, ďż˝e jest to opis rodziny cmr w ukďż˝adzie OT4. Dalej nastďż˝puje ciďż˝g deklaracji \DeclareFontShape opisujďż˝cych poszczegďż˝lne kombinacje rodzina/grubo��/odmiana. Pierwsza opisuje odmianďż˝ jasnďż˝ (m medium), prostďż˝ (n normal) -- dla stopni 5, 6, 7, 8, 9, 10 i 12 naleďż˝y uďż˝yďż˝ fontu o nazwie plikowej powstajďż˝cej z ciďż˝gu plr po do��czeniu doďż˝ liczby stopnia pisma. Dla stopnia 10.95pt naleďż˝y uďż˝yďż˝ fontu plr10 at 10.95pt, podobnie dla stopni 14.4, 17.28, 20.74, 24.88 uďż˝yty zostanie odpowiednio zeskalowany font plr12 i plr17. Druga klauzula \DeclareFontShape opisuje grubďż˝ (bx bold extended) kursywďż˝ (it italic) -- dla stopni mniejszych od 10pt naleďż˝y uďż˝yďż˝ w zastďż˝pstwie grubej prostej odmiany rodziny cmr. Dla wymienionych dalej stopni uďż˝yty zostanie odpowiednio zeskalowany font plbxti10.

Deklaracje ukďż˝adďż˝w OT1 i T1 oraz opis rodziny cmr w tych ukďż˝adach sďż˝ wbudowywane w format razem z plikami metrycznymi podstawowych fontďż˝w. Sďż˝uďż˝y to przyspieszeniu ďż˝adowania LaTeXa na poczďż˝tku przetwarzania dokumentu. Zestaw wbudowanych ukďż˝adďż˝w, rodzin i plikďż˝w metrycznych moďż˝na zmieniďż˝ przy pomocy plikďż˝w konfiguracyjnych fonttext.cfg i preload.cfg -- szczegďż˝y opisano w dokumencie cfgguide.tex.

Aby moďż˝na byďż˝o powiedzieďż˝, ďż˝e font jest zainstalowany w LaTeXu musi istnieďż˝ dla niego definicja ukďż˝adu i definicja kroju (rodziny) w tym ukďż˝adzie. Ukďż˝adďż˝w w zasadzie jest skoďż˝czona niewielka liczba i definicje wiďż˝kszoďż˝ci z nich sďż˝ zawarte w dystrybucji LaTeXa (w tym OT4). Natomiast dla kaďż˝dego kroju potrzebny jest jego opis w pliku o nazwie zbudowanej z nazwy ukďż˝adu i nazwy rodziny z rozszerzeniem .fd (wszystko maďż˝ymi literami). Pliki te muszďż˝ znajdowaďż˝ siďż˝ w katalogu widocznym dla LaTeXa.

Pliki opisu dla fontďż˝w PL i PC sďż˝ zawarte w pakiecie PLaTeX. Pliki opisu dla kroju Quasi Palladio (qpl), Quasi Times (qtm) i antykwy toruďż˝skiej (antt) sďż˝ czďż˝ciďż˝ pakietu pl-qx Piotra Kďż˝osowskiego.